افراطی گری و تروریسم در خاورمیانه: تجربه نیمه اول دهه 2000 ,

کتاب حاضر به عنوان مجموعه ای از مقالات نویسندگان مختلف از جمله فرانسیس فوکویاما، در صدد تشریح اتفاقات و تحلیل روندهای شکل گرفته در رابطه با افراطی گری و تروریسم در خاورمیانه است. مجموعه مقالات اثر پیش رو با محوریت کشورهای عراق، پاکستان و عربستان سعودی، اولین تجربه جدی منطقه را درخصوص جنگ با تروریسم در نیمه اول دهه 2000 بیان می‌کنند. این کتاب با بررسی تحولات سیاسی، نظامی و امنیتی کشورهای مذکور در بازه زمانی مشخص، شرایط منطقه را تا پیش از ظهور داعش و با محوریت گروه تروریستی القاعده و بر اساس درگیری گروه های تروریستی با دشمن دور (ایالات متحده و غرب) و دشمن نزدیک (شیعیان و حاکمان مرتد کشورهای عرب سنی) بررسی می‌کند.

اگرچه حملات تروریستی اسلام گرایان افراطی به ایالات متحده در دهه 1990 اوج گرفت، اما تنها پس از وقوع حملات بی سابقه 11 سپتامبر و وارد آمدن خسارات گسترده به اعتبار ایالات متحده بود که باعث شد این کشور با تغییر نگاه راهبردی خود به مفهوم امنیت و تدوین اسناد فرادستی برای امنیت ملی، بار دیگر در ابعاد گسترده، خواه در قالب ائتلاف یا به طور انفرادی، به خاورمیانه حمله نظامی کند. یورش به افغانستان در 2001 به بهانه مبارزه با تروریست ها و حمله به عراق در 2003 به منظور مقابله تأمین امنیت جهانی در برابر تهدید تسلیحات کشتار جمعی (که هرگز در عراق پیدا نشد) و براندازی و تغییر رژیم دولت های شرور انجام شد.
ریشه های درگیری میان اسلام گرایان افراطی و غرب در خاورمیانه، به اواخر دهه 1970 هنگامی بازمی گردد که اتحاد شوروی با یورش نظامی به شوروی در صدد حمایت از دولت وقت آن کشور برآمد. در مقابل، در چارچوب پارادایم جنگ سرد، ایالات متحده با کمک سازمان اطلاعات نظامی پاکستان اقدام به بهره برداری از ظرفیت گروه های مذهبی به منظور دفع حمله کمونیست ها به سرزمین های اسلامی کرد و در قالب جنگی فرسایشی، سرانجام اتحاد شوروی سال ها بعد از افغانستان خارج شد.
اما جریانات تشکیل شده به منظور مقابله با شوروی، با خروج آن از افغانستان به کار خود پایان ندادند و گروه های مذکور با ادامه کارزار نظامی این بار علیه سازندگان و حامیان مالی اطلاعاتی خود، به غرب به ویژه ایالات متحده حمله کردند و منافع‌ آنها را در سراسر خاورمیانه به خطر انداختند. به عبارت دیگر، گروه های اسلام گرا که تا چندی پیش به نوعی متحد غرب در نبرد به منظور آزادسازی افغانستان بودند، در ابتدا به عنوان ابزار پیاده سازی سیاست های پیچیده قدرت های بزرگ در منطقه مورد بهره برداری قرار گرفتند، اما در ادامه، به صورت مستقل و در مقابله با این قدرت ها ایستادند. این گروه های ستیزه جوی جهادی به هدف اصلی خود نائل آمده بودند و اکنون زمان آن بود که به دشمن بعدی رسیدگی شود.
نفرت از غرب، به ویژه ایالات متحده، از عوامل گوناگونی ناشی می‌شد که در رأس آن تفاوت مذهبی، استعمار و دخالت در امور داخلی کشورهای اسلامی و حمایت آمریکا از رژیم های دست نشانده عربی در منطقه قرار داشت و سنت و تاریخ سیاسی معاصر به این انزجار از غرب کمک می‌کرد.
با وقوع حملات 11 سپتامبر که موجب دخالت نظامی ایالات متحده در منطقه و اشغال افغانستان و سقوط حکومت طالبان شد، دشمن جدیدی پس از شوروی وارد سرزمین های مورد ادعای اسلام گرایان شد و جنگ سختی میان این دو درگرفت. مقاومت اسلام گرایان در منطقه با محوریت دو بلوک افغانستان و پاکستان در شرق و همچنین عراق و عربستان سعودی در غرب، زمینه ساز تحولات سیاسی، نظامی و امنیتی گسترده ای شد و سیمای سیاسی منطقه را تغییر داد. آمریکایی ها به منظور جلوگیری از تکرار وقوع حمله به خاک خود، جنگ را به زمین دشمن بردند و با فراگیر کردن کشتار و خونریزی بین طرف های متخاصم، موجبات مرگ و آوارگی صدها هزار نفر غیر نظامی بی گناه را فراهم کردند و بر حجم مصیبت ها و مشقت زندگی مردم افغانستان و عراق افزود که پیش از این نیز درگیر توسعه نیافتگی، استبداد و تهدید بودند.
گفتمان و مباحث ایجاد شده حول مفهوم جنگ با تروریسم موجب شد بسیاری از محققان و نویسندگان، با تمرکز بر ابعاد و جوانب گوناگون تحولات منطقه، تحلیل های مختلفی در این خصوص ارائه کنند و رویدادها و روندهای موجود را بر اساس نقطه نظرات خود تشریح کنند. کتاب حاضر نیز به عنوان مجموعه ای از مقالاتی که در همان زمان منتشر شد در صدد ارائه تصویری از آن چه رخ داد و تشریح اتفاقات و تحلیل روندهای شکل گرفته در منطقه است. مجموعه مقالات اثر پیش رو با محوریت کشورهای عراق، پاکستان و عربستان سعودی، اولین تجربه جدی منطقه را درخصوص جنگ با تروریسم در نیمه اول دهه 2000 بیان می‌کنند؛ امری که بعدها با قدرت گرفتن دولت اسلامی عراق و شام (داعش) یا دولت اسلامی، شاهد تحولات دردناک تری شد. این کتاب با بررسی تحولات سیاسی، نظامی و امنیتی کشورهای مذکور در بازه زمانی مشخص، شرایط منطقه را تا پیش از ظهور داعش و با محوریت گروه تروریستی القاعده و بر اساس درگیری گروه های تروریستی با دشمن دور (ایالات متحده و غرب) و دشمن نزدیک (شیعیان و حاکمان مرتد کشورهای عرب سنی) بررسی می‌کند.
خاورمیانه به مدت بیش از یک قرن شاهد درگیری سنت و مدرنیته بوده است و برهم کنش تشکیل نظام های سیاسی نوساز و جریاناتِ به طور معمول سنتی و ضد سیستم، سیمای پرتنش و بی ثباتی به جغرافیای سیاسی منطقه داده است. تلاش روشنفکران و رهبران نوساز در تاریخ معاصر خاورمیانه از یک سو و دفاع جریانات قدرتمند مذهبی از سنت تاریخی مذهبی منطقه از سوی دیگر، کشاکش میان این دو جریان عمده را به وجهه بارز خاورمیانه تبدیل کرده است و به این دلیل بسیاری از محققان بر این باورند، تروریسم امروز در خاورمیانه پاسخی به روند نوسازی بوده است که در مقاطعی، با آهنگ شتابان یا به صورت تحمیلی از خارج صورت پذیرفته است. این تغییر اساسی ساخت سیاسی اجتماعی منطقه را دگرگون و جایگاه و منافع مدافعان سنت را به خطر انداخته است. بنابراین درک چالش های روند دموکراتیک شدن منطقه که هنوز به باور بسیاری، به درستی محقق نشده است، اولین گام به منظور درک مشکل بعدی یعنی واکنش خشونت آمیز تروریستی به امواج تحول دموکراتیک است.
بنابراین در ابتدای این اثر، فرانسیس فوکویاما نویسنده شناخته شده آمریکایی و مایکل مک فال با ارائه تحلیل خود درباره وضعیت دموکراسی در خاورمیانه و اهمیت بازاندیشی درباره آن، درخصوص بایستگی ترویج یا توقف دموکراسی به عنوان شکلی از حکومت و رابطه مردم با کارگزاران سیاسی بحث و گفتگو می‌کنند و راهکارهای لازم را به منظور بهبود شرایط در خاورمیانه ارائه می‌دهند. آن دو بر این باورند که به ایالات متحده که وجهه دموکراتیک آن به دلیل حمله به افغانستان و عراق به شدت تخریب شده است به چهار دلیل نباید دموکراسی را به طور خاص در خاورمیانه به شیوه کنونی ترویج کند: اول، ریشه فرهنگی دموکراسی و جهانشمول نبودن آن، دوم، لزوم احترام به حاکمیت کشورها، سوم، ناپسند بودن ارجحیت آرمان گرایی بر منافع ملی عینی و چهارم، پیچیدگی اصلاحات دموکراتیک که نیازمند اقدام داخلی و نه اعمال از سوی خارج است.‌ آنها توضیح می‌دهند که ایجاد تشکیلات تخصصی و بازاندیشی در سیاست های آمریکا در حمایت از بازیگران در منطقه به این منظور حائز اهمیت است.
از سوی دیگر، شکل گیری نظام های سیاسی ساختگی در خاورمیانه که حاصل سیاست پسا استعماری قدرت های پیروز در جنگل جهانی اول بود، مشکلات عدیده به جا گذاشت که یکی از مهم ترین‌ آنها مفهوم هویت بود. خاورمیانه به عنوان منطقه ای باستانی و گهواره تمدن، خاستگاه اقوام و ادیان بسیاری بوده است و این امر به پیچیدگی فرهنگی اجتماعی آن می‌افزاید و ستیزها و رقابت های بی شماری میان گروه های قومی و مذهبی باقی می‌گذارد. در این شرایط بسیار بغرنج و حساس، ایجاد ساختار مصنوعی سیاسی بدون در نظر گرفتن اقتضائات قومی و فرهنگی باعث شد سیمای سیاسی خاورمیانه پس از جنگ جهانی اول مملو از بایسته های ناتمام باشد و هویت، با محوریت هویت قومی و مذهبی، به عنوان یکی از مهم ترین چالش ها برای نظام های سیاسی جوان منطقه، مشکل آفرین و به بستر منازعات طولانی مدت و گاه خونین تبدیل شود.
پی. آر. کوماراسوامی با نگاه به مفهوم هویت در خاورمیانه و تشریح چالش های هویتی و مشکلات مرتبط با شکل گیری هویت ملی در کشورها، با کاوشی تاریخی در شکل گیری دولت های خاورمیانه و شناسایی مهم ترین کانون های تنش هویتی در منطقه، اعلام می‌کند هویت چیزی نیست که از بالا بر مردم تحمیل شود، بلکه هر یک از این کشورها باید به دور از مذهب و بی توجه به مناطق جغرافیایی خود، هویتی مختص سرزمین خود ایجاد کنند و فراموش نکنند که هویت ملی باید ویژگی های تمام شهروندان را شامل و زمینه ساز احساس تعلق و مشارکت شود.
در ادامه، پس از تبیین چالش های بنیادین منطقه در رابطه با گذار دموکراتیک و همچنین تنش ها و پیچیدگی های هویتی، به بحث تروریسم در عراق، پاکستان و عربستان سعودی پرداخته می‌شود.
برایان فیشمن با توجه به رخدادهای عراق پس از مرگ ابومصعب الزرقاوی رهبر القاعده عراق و تشریح دیدگاه های وی، بر وجوه افتراق این گروه با القاعده تأکید می‌کند که حول اولویت دشمنان دور و نزدیک و نحوه مبارزه با هر یک از این دو متمرکز بود. وی شرایط عراق را پس از مرگ رهبر القاعده عراق توضیح می‌دهد و ضمن اعلام این که القاعده عراق آینده مبهمی دارد، دیدگاه خود را درباره چالش های پیش روی رهبر بعدی آن و راهبرد مناسب غرب به منظور برخورد با آن ارائه می‌کند.
جاشوا تیتلبام شرایط امنیتی عربستان سعودی و درگیری های آن با گروه های جهادی به ویژه القاعده را مورد توجه قرار می‌دهد. این کشور به عنوان کارخانه صدور ایده های ارتجاعی و ستیزه جویان افراطی به سراسر منطقه، همواره درگیر جامعه ای بسیار سنتی بوده است که تحت نفوذ روحانیون تندروی وهابی، چالش های جدی برای امنیت داخلی آن ایجاد کرده اند. همکاری نزدیک حاکمان سعودی با ایالات متحده و اولویت سیاست های مبتنی بر جنگ با تروریسم موجب تغییر در رویکرد امنیتی سعودی ها در داخل خاک خود شد و زد و خوردها میان نیروهای امنیتی و تروریست ها افزایش یافت، اما از آن جایی که بسیاری از بخش های امنیتی تحت نفوذ تندروها و نفوذی های تروریست قرار داشتند، نتایج عملکرد این کشور در سرکوب تروریسم در اوایل دهه 2000 چندان مؤثر نبود و همان طور که نویسنده تشریح می‌کند، بسیای از رخدادهای تروریستی این کشور توسط خود نیروهای امنیتی انجام می‌شد. تیتلبام با ارزیابی میزان آمادگی نیروهای امنیتی سعودی به منظور مقابله با تروریسم، در انتها چالش های چشم انداز پیش روی این کشور را با توجه به ساخت سیاسی مذهبی و مناسبات میان حاکمان و نیروهای اجتماعی عمده در این کشور ترسیم می‌کند.
از سوی دیگر، پاکستان نیز از کشورهای مهم در مبارزه با تروریسم بود و چنان که بسیای از ناظران عقیده دارند، به دلیل شرایط داخلی و بافت به شدت مذهبی جامعه و نظام سیاسی، هم زمان دوست و دشمن تروریسم محسوب می‌شود.
ایزاک کفیر با تشریح چالش های پیش روی این کشور در مبارزه با تروریسم، پیچیدگی سیاست داخلی پاکستان را در کنار چالش های برخورد نظامی با تروریست ها بیان می‌کند و پس از انعکاس ظرفیت های قانونی و سیاستگذاری های حقوقی جدید به منظور برخورد با تروریسم، اظهار می‌دارد که دولت وقت با دنبال کردن سیاست سنتی مبنی بر حفظ و ارتباط مستمر با گروه های اسلامی ستیزه جو اگرچه موجب کاهش مخالفت های نژادی، قبیله ای و مذهبی علیه خود می‌شود، اما روند توسعه در این کشور پرتنش به واسطه ادامه خشونت ها، تفرقه و بی اعتمادی، کند می‌شود. بنابراین پیشنهاد می‌کند دولت بی توجه به انتقادات جریانات تندرو، نظام آموزشی واحد و معتدلی ایجاد و ترویج کند تا با کاهش فرقه گرایی و تروریسم در سطح کشور، زمینه توسعه فراهم شود.
در پایان، پیتر برگن و سواتی پاندی به موضوع مدرسه مذهبی به عنوان بستر تربیت تروریست ها می‌پردازند و با این نگاه که تصور اشتباهی درخصوص کارکرد مدارس مذهبی وجود دارد، ضمن واکاوی شماری از عملیات های تروریستی مهم و اثبات این که بخش اعظم نیروهای دخیل در این ترورها افراد تحصیلکرده در غرب هستند، بر لزوم تجدید نظر درباره میزان اثرگذاری مدارس مذهبی و لزوم تغییر دیدگاه درباره میزان خطر این مدارس تأکید می‌کنند.‌ آنها می‌گویند درباره این تهدید اغراق شده است و مدارس مذهبی نباید عامل نگران کننده ای برای امنیت غرب باشند زیرا اغلب نمی‌توانند تروریست هایی ماهر و دارای توان سازماندهی یا اجرای حملات علیه کشورهای غربی تربیت کنند، اما به عنوان یکی از کانون های احتمالی ترویج تروریسم باید مورد نظارت و رصد قرار بگیرند.
کتاب به منظور ترسیم فضای آن دوره و با استفاده از مقالات مجلات پرنفوذ، در صدد انعکاس چالش های امنیتی خاورمیانه در مبارزه با تروریسم در برخورد با القاعده و تا پیش از ظهور دولت اسلامی است. گذشت بیش از یک و نیم دهه از تحولات بررسی شده در این کتاب فرصت نگاه دوباره به رخدادها و مقایسه تحلیل های ارائه شده با اتفاقاتی می‌دهد که پس از آن رخ داد و تفاوت های پرداخت نظامی امنیتی به تروریسم با محوریت القاعده را با تروریسم دولت اسلامی و نتایج حاصل از این دو، سنجش پذیر می‌کند.
در پایان باید تأکید کرد که مطالب گردآوری شده در این کتاب، نماینده چند دیدگاه درباره وضعیت امنیت در خاورمیانه است. بنابراین مخاطبی که در صدد آگاهی از تمام زوایای بحث درباره مسائل پیچیده امنیت و تروریسم در این منطقه است، ضمن درک لزوم اکتفاء نکردن به چند دیدگاه، باید نکات مطرح شده توسط این نویسندگان را در کنار مطالب عنوان شده توسط سایر صاحب نظران و جریانات سیاسی، مورد واکاوی قرار دهد تا با پرهیز از شکل گیری قضاوتی یک سویه، با استفاده از مطالب و منابع متنوع تر، قادر به تجزیه و تحلیل جامع تر مسائل خاورمیانه باشد.

مقدمه: دموکراسی ناکام، مشکلات هویتی و ظهور تروریسم در خاورمیانه

+ آیا دموکراسی باید ترویج شود یا متوقف؟ (فرانسیس فوکویاما و مایکل مک فال)
- در دفاع از دموکراسی
- اقدام علیه ترویج دموکراسی
یک آرمان جهانشمول
حاکمیت و نظم جهانی
واقع گرایی در برابر آرمان گرایی
چالش های دوره گذار
- ارزش های آمریکایی
تجسم مجدد ترویج دموکراسی
حیای مدل ایالات متحده
احیای دیپلماسی دوگانه
سازماندهی مجدد کمک به منظور دموکراسی
افزایش و تأسیس نهادهای بین المللی
تقویت هنجارهای بین المللی
- تطبیق دادن اهداف و راهبردها
- ارجاعات

+ من کیستم؟: بحران هویت در خاورمیانه (پی آر کوماراسوامی)
- میراث استعماری
- هویت مذهبی
- هویت دودمانی
- هویت توسعه طلبانه
- هویت فراملی
- هویت فاقد کشور
- پیش بینی / نتیجه
- یادداشت ها و ارجاعات

+ پس از زرقاوی: معما و آینده القاعده عراق (برایان فیشمن)
- دشمنان دور و نزدیک
- مسأله متناقض «غریب» و راهبرد زرقاوی در قبال شیعیان
- شکست راهبردی زرقاوی
- آینده مبهم القاعده عراق
- شناسایی کردن مهاجر
- پیش بینی حرکت بعدی القاعده عراق
- استدلال برای عقب نشینی آمریکا
- بیرون کردن القاعده از عراق
- یادداشت ها و ارجاعات

+ چالش های تروریستی امنیت داخلی عربستان سعودی (جاشوا تیتلبام)
- شکست روش های آزموده شده و صحیح
- آیا سرویس های امنیتی عربستان سعودی آماده هستند؟
- چندپارگی اقتدار مذهبی و سلطنتی
- یادداشت ها و ارجاعات

+ تناقض پاکستان: دوست و دشمن تروریسم (ایزاک کفیر)
- نقش پاکستان در جنگ علیه تروریسم
چالش های نظامی مبارزه با تروریسم
نقش قانونگذاری در جهان پس از 11 سپتامبر
- چالش ها
مبارزه نظامی با ستیزه جویی اسلام گرا
میراث تاریخی و نظام آموزشی پاکستان
سیاست مستمر پاکستان: فقدان سنت دموکراتیک و فرقه گرایی
اقتصاد پاکستان: افزایش امنیت و ثبات
- نتیجه گیری
- یادداشت ها و ارجاعات

+ قربانی شدن مدرسه مذهبی (پیتر برگن و سواتی پاندی)
- حقایقی درباره آموزش تروریست ها
بمب گذاری در مرکز تجارت جهانی در 1993
انفجار سفارتخانه های ایالات متحده در آفریقا در 1998
حملات 11 سپتامبر
بمب گذاری در کلوپ های شبانه بالی در 2002
انفجارهای لندن در 7 ژوئیه 2005
- تروریست ها به راستی در کجا آموزش می‌بینند؟
- ارجاعات

شناسنامه کتاب در سازمان اسناد کتابخانه ملی ایران

دانلود کنید